Born-Digital kunstwerken uitgelegd

Het onderzoek is gedaan door Annet Dekker, onderzoeksassistente is Marleen Wagenaar. In onderstaand artikel wordt een selectie gepresenteerd uit het onderzoek: de definitie, de positie van born-digital kunstwerken in Nederland en de aanbevelingen.

Het volledige onderzoek is te downloaden op virtueelplatform.nl/born-digital-kunstwerken.

INLEIDING

Net zoals het merendeel van de communicatie tegenwoordig digitaal plaatsvindt, maken kunstenaars ook steeds meer born-digital werken. Dit wil zeggen dat ze geproduceerd en in sommige gevallen gepresenteerd worden met behulp van digitale middelen.

Tekst, beeld en geluid komen tot stand door middel van tekstverwerkers, digitale video- en fotocamera’s, en audio apparatuur. Deze bestanden worden bewerkt met softwareprogramma’s, ze worden vervolgens in een specifiek bestand digitaal opgeslagen en voor vertoning overgezet naar andere (digitale) formats.

Deze digitale werkelijkheid is niet nieuw, maar of het nu gaat om bureauwerk, overheidsdocumenten of om literatuur en beeldende kunst, de technische bemiddeling heeft een steeds grotere impact. Een sprekend voorbeeld is het gebruik van de Black Berry door de Amerikaanse president Barack Obama.

Govcom.org, IP Browser, 2008 (foto: selectie NIMk)

In het papieren tijdperk werd iedere notitie bijgehouden en bewaard in het papieren archief, maar digitale communicatie is niet altijd makkelijk te traceren of te bewaren. De implicaties van het gebruik van digitale communicatie en de consequenties voor het behoud van informatie in de toekomst is daarmee enorm urgent geworden.

Tijdens eerder onderzoek naar conservering van video- en installatiekunst kwam bij de behandeling van het materiaal een verschil in omgang naar voren tussen (nationale) archievenen kunstorganisaties. Bij kunstwerken bleek het waarborgen van de authenticiteit en het behouden van integriteit van deze werken van groter belang dan bij archief documenten.

Een voorbeeld, het omzetten naar een ander formaat kan in een tekstdocument leiden tot veranderingen in de opmaak. Omdat dit geen effect heeft op de inhoud is het voor een archief geen probleem. Veranderingen in opmaak hebben wel grote gevolgen voor de esthetiek en daarmee de intentie van een kunstwerk of de kunstenaar. Om het probleem van kwaliteitsverlies veilig te stellen is in meerdere onderzoeken gesteld dat kunstwerken een andere benadering vereisen.

"Het behoud van informatie is enorm urgent geworden"

Ondertussen hebben diverse onderzoeksprojecten op het gebied van conservering van videokunst en installatiekunst goede resultaten opgeleverd. Onderzoek naar born-digital kunstwerken en computerkunst staat echter nog in de kinderschoenen en met name op het gebied van internet gebaseerde kunst (aangeduid met de term netart) is nog slechts incidenteel onderzoek gedaan.

In dit onderzoek wordt naar deze onderzoeken verwezen. Zonder daar verder uitvoerig op in te gaan blijkt dat born-digital kunstwerken slechts gedeeltelijk beschreven kunnen worden aan de hand van bestaande conserveringsmodellen.

Bij deze kunstwerken, die(gedeeltelijk) bestaan uit digitale componenten, stuiten we op een aantal specifieke kwaliteiten, zoalshet gebruik van meerdere aan elkaar verbonden netwerken en de afhankelijkheid van snelle technischeveranderingen, die invloed hebben op de esthetischeervaring.

Ook kunnen deze werken ‘live auto- orparticipation generated’ zijn. Voor deze werken is onderzoek nodig om de duurzaamheid op de korte en lange termijn te garanderen. Voorliggend onderzoek is een inventarisatie van born-digital kunstwerken in een aantal Nederlandse collecties en beschrijft in welke mate bovenstaande problematiek van beheer en behoud van born-digital kunstwerken aanwezig is.

Arno Coenen Oh La La Satan voor Palm Top Theater, een 3D extensie voor iPhone en iPad.

Het is daarmee een eerste aanzet om tot een heldere probleemstelling en aanbevelingen te komen die kunnen leiden tot verder onderzoek. Tegelijkertijd is onderzocht in hoeverre er aangesloten kan worden bij een bestaand internationaal netwerk of dat er een dergelijk netwerk tussen verschillende partijen opgezet moet worden.

BORN-DIGITAL ALS KUNSTHISTORISCHE CATEGORIE

“The term ‘digital art’ has itself become an umbrella for such a broad range of artistic works and practices that it does not describe one unified set of aesthetics. (...) One of the basic crucial distinctions made here is that between art that uses digital technologies as a tool for the creation of traditional arts objects – such as a photograph, print, sculpture or music – and art that employs these technologies as its very own medium, being produced, stored, and presented exclusively in the digital format and making use of its interactive or participatory features.”
Christiane Paul, Digital Art, 2008:7-8.

Uit bovenstaande citaat van Christiane Paul (Whitney Museum) komt duidelijk naar voren dat het moeilijk is om digitale kunst onder een bepaalde esthetiek te scharen. Net als dat verf of steen geen categorieën zijn maar soorten of tools is digitaal en born-digital geen categorie die binnen musea gangbaar is.

Termen als videokunst en mediakunst zijn steeds meer verankerd binnen classificatiesystemen. Met name binnen de mediakunst zien we veel born-digital werken terug. Aan de andere kant hanteren sommige musea ook de meer overkoepelende termen uit de kunstgeschiedenis, waarbij born-digital onder de collectie ‘Moderne kunst’ valt.

"Kunstwerken met digitale componenten hebben aparte aandacht nodig"

Binnen deze categorisering wordt geen onderscheid gemaakt tussen de verschillende categorieën born-digital zoals hierboven beschreven en daarnaast valt ook gedigitaliseerd werk vaak onder dezelfde noemer.

Tegelijkertijd bleek dat deze werken ook beheerd worden in hetzelfde systeem als andere meer traditionele kunstvormen. In dit onderzoek pleiten we niet voor een aparte kunstvorm born-digital, maar willen we aangeven dat kunstwerken waarbij digitale componenten een rol spelen aparte aandacht nodig hebben als het gaat om conservering.

Met andere woorden niet de kunsthistorische problematiek is het uitgangspunt van dit onderzoek maar de conserveringsproblematiek van born-digital kunstwerken.

Whitney Artport. Ecoarttech Untitled Landscape #5 (screenshot: whitney.org)

Born-Digital: Definitie

Het ABC-DE, woordenboek voor digitaal erfgoed (uitgegeven door Digitaal Erfgoed Nederland, 2008) maakt onderscheid tussen drie vormen digitaal erfgoed:

1. Gedigitaliseerd erfgoed – erfgoedmateriaal dat van origine niet digitaal is, maar waarvan met de digitalisering een reproductie is gemaakt.
2. Digitale informatie over erfgoed – documentatie in de vorm van bijvoorbeeld tekst, foto, animaties, video of websites.
3. Born-digital erfgoed – werk dat van origine digitaal is en geen analoge variant kent.

Dit onderzoek gaat uit van de derde categorie. Born-digital kunstwerken kunnen verder gespecificeerd worden waarbij de toenemende complexiteit van het werk centraal staat:

1. Digitale tekst, afbeeldingen, fotografie, video, audio: Tot deze categorie rekenen we materiaal waarvoor voorheen (ook) analoge productiewijzen bestonden, dit is materiaal waar al langer onderzoek naar wordt gedaan en waarvoor in de meeste gevallen al oplossingen zijn gevonden met betrekking tot beheer en behoud.
   
   
2. Digitale afspeelapparatuur: Digitale afspeelapparatuur vervangt hier of is een variatie op analoge apparatuur. Het gaat om middelen (‘tools’) die gebruikt worden om analoog of digitaal materiaal aan te sturen.
   
   Hoewel dergelijke tools en interfaces ingewikkeld en complex kunnen zijn maken zij doorgaans geen direct onderdeel uit van of hebben zij geen directe invloed op de esthetiek van het kunstwerk of de daaruit voorkomende ‘look & feel’. Het gaat primair om de functionaliteit van de apparatuur.
   
   Bijvoorbeeld een installatie waarbij meerdere projecties op een exact tijdstip aangaan en waarbij de timing wordt vastgesteld door een computerprogramma. Het programma heeft verder geen effect op het kunstwerk en kan daarom vervangen worden door een alternatief aansturingsmechanisme.
   
   
3. Digitale componenten: Digitale componenten kunnen in deze categorie een kunstwerk aansturen maar zijn daarbij ook van groot belang voor de look & feel. De tool of het medium is niet alleen een middel maar geeft ook betekenis, oftewel: de essentie van het werk is afhankelijk van specifieke digitale componenten.
   
   Bijvoorbeeld, een website gemaakt midden jaren 90 gaat uit van een beeldscherm van 800 x 600 pixels, terwijl tegenwoordig het aantal pixels veel hoger of de ratio ervan anders kan zijn. Dit heeft gevolgen voor het ontwerp (de esthetiek) en inhoud van de website.

De laatste groep is vervolgens verder onder te verdelen in stand alone en genetwerkte kunstwerken. Stand alone kunstwerken beperken zich tot een specifiek domein of medium, denk aan een interactieve website waar mensen informatie kunnen uploaden of op kunnen reageren, maar waarbij externe data (afkomstig van andere websites) verder niet bepalend zijn voor het functioneren.

Een voorbeeld van netart: De Geuzen Global Anxiety Monitor (foto: selectie NIMk)

Een interactieve DVD kan ook een goed voorbeeld zijn van een stand alone kunstwerk. Genetwerkt betekent dat er gebruik wordt gemaakt van een netwerk (bijv. andere websites) bij de creatie (vorm of inhoud) van het kunstwerk, of dat bezoekers een wezenlijke verandering in het kunstwerk kunnen aanbrengen door bijvoorbeeld elementen toe te voegen.

N.B. het verschil tussen reactief en interactief
Vaak wordt de term ‘interactief’ gebruikt in de zin van ‘reactief’. Veel interactieve kunst is gebaseerd op het idee van een object dat iets doet in een lineair-causale reactie op acties van een persoon (of omgeving).

Deze actie is over het algemeen gestructureerd op voorgeprogrammeerde cycli van call-and-response tussen mens en machine. Oftewel een werk reageert binnen voorgeprogrammeerde acties op de handelingen die gedaan worden. Hoewel de term interactie tegenwoordig ook wordt gebruikt om te verwijzen naar iets dat reactief of responsief is, betekent interactie iets anders.

"Vaak wordt de term interactief gebruikt in de zin van reactief"

Bij interactie gaat het niet alleen om de reactie op de input, maar beïnvloedt die reactie ook de werking. De persoon heeft niet alleen een effect op het resultaat, maar ook op de manier waarop de uitslag wordt berekend, omdat de input en outputcriteria niet vooraf bepaald worden. Bij interactie gaat het dus altijd om een wederzijdse beïnvloeding. Het verschil tussen reactief en interactief is belangrijk om de werking van het werk te begrijpen.

N.B. commercieel en niet-commercieel (zelfgemaakte hardware en / of software)
De werking en esthetiek van een werk is in grote mate afhankelijk van de gebruikte hard- en software. Het is daarom belangrijk om te weten in hoeverre de gebruikte hard- en software commercieel is of niet en in welke mate dat het werk beïnvloedt.

Door deze verschillen grofweg te duiden kan er in de toekomst makkelijker een inschatting gemaakt worden van of worden ingesprongen op veranderingen, bijvoorbeeld wanneer een commercieel bedrijf ophoudt met het leveren van updates of specifieke hard- en software.

• Commercieel: digitale afspeelapparatuur en componenten beïnvloeden de werking en/of esthetiek van het werk op specifieke wijze. Een website die bijvoorbeeld in het computer programma Flash is gemaakt is duidelijk herkenbaar.
• Aangepast-commercieel: bepaalde commerciële elementen (hard- en/of software) worden aangepast of er worden elementen aan toegevoegd. De werking en esthetiek wordt nog wel bepaald door de onderliggende commerciële hard- en/of software.
• Niet-commercieel of custom-made: eigengemaakte hard- en/of software, of aanpassingen aan commerciële hard- en/of software, waarbij de esthetiek en/of werking van de commerciële hard- en/of software niet meer herkenbaar is.

FOCUS ‘BORN-DIGITAL KUNSTWERKEN IN NEDERLAND’

Dit onderzoek richt zich in eerste instantie op de derde categorie, kunstwerken met born-digital componenten, omdat voor de andere categorieën al oplossingen bestaan of onderzoek gedaan wordt naar de duurzaamheidsproblematiek.

Om het onderscheid tussen belangrijke componenten en minder belangrijke componenten duidelijk te maken is besloten om in dit onderzoek ook werken die binnen de tweede categorie vallen, born-digital afspeelapparatuur, op te nemen.

Installatie van Mateusz Herczka: 110 36 Zuidvleugel (foto: Hans Tak, courtesy SKOR Stichting Kunst en Openbare Ruimte)

Vervanging van onderdelen bij deze tweede categorie is vaak wel mogelijk maar bij de derde categorie niet. Dit maakt niet alleen het verschil duidelijk, maar kan ook inzicht geven in de functie en waarde van technische onderdelen.

Om deze reden blijkt het ook van belang om een inventarisatie of checklijst te maken van veel voorkomende componenten. Deze lijst zal vanwege de veranderlijkheid van de techniek natuurlijk altijd onvolledig zijn.

AANBEVELINGEN

Uit de verschillende gesprekken en discussies die plaatsvonden binnen dit onderzoek is duidelijk geworden dat born-digital kunstwerken een andere aanpak nodig hebben dan tot nu toe gangbaar is.

De bestaande registratie, conserveringsmodellen en documentatiemethoden moeten aangepast of anders opgezet worden om het beheer en behoud van deze kunstwerken te waarborgen.

Om deze doelstellingen te verwezenlijken zijn de volgende praktische, strategische en beleidsmatige aanbevelingen van belang. Deze zijn gericht op musea, presentatie-instellingen, archieven, kunstenaars en beleidsmakers.

Praktijk
Stel born-digital kunstwerken tentoon. Het regelmatig tonen en opstellen van born-digital kunstwerken geeft inzicht in de verschillende onderdelen van een werk waardoor knelpunten eerder herkend worden en problemen eventueel voorkomen kunnen worden.

"Regelmatig tonen en opstellen van born-digital kunstwerken"

Case studies gerelateerde oplossingen kunnen vervolgens leiden tot standaardisering. Het resultaat is dat de kunstwerken langer behouden blijven, omdat tussentijdse aanpassingen makkelijker te maken zijn dan niet zichtbare gebreken achteraf op te zoeken. Tevens wordt het in de praktijk ook makkelijker om werken uit te lenen.

Stel voorbeeldcontracten op voor productie, aankoop, onderhoud en conservering van born-digital kunstwerken. Belangrijk is dat de contracten ruimte bieden voor eigen interpretatie of aanpassing naar gelang de specifieke situatie van de organisatie en/of kunstenaar. Als voorbeeld kan het ‘model aankoopovereenkomst video’ dienen dat is opgesteld door SBMK. SBMK en NIMk kunnen in samenwerking met SKOR een voorbeeldcontract opstellen.

Ontwikkel standaard checklijst. Ter ondersteuning van het huidige registratiesysteem moet een standaard vragenlijst of checklijst opgesteld worden die kan dienen als leidraad voor het beschrijven van de kunstwerken. Op deze manier wordt de bewustwording vergroot bij aankoop van een born-digital kunstwerk. De checklist dient vragen te beantwoorden als:

• Wat zijn de werk-specifieke eisen (materieel en conceptueel)?
• Wat zijn de te verwachten kosten voor onderhoud en presentatie?
• Waar liggen de verantwoordelijkheden van de verschillende partijen?

Op basis van het huidige onderzoek kunnen SBMK en NIMk hiervoor een opzet maken.

Aernout Mik, AAP, 1998. Locatie Sint Maartenskliniek Ubbergen. (foto: Jannes Linders, courtesy SKOR Stichting Kunst en Openbare Ruimte)

Strategie
Alle participanten in dit onderzoek hebben opgeroepen tot de oprichting van een gezamenlijk kenniscentrum / kennisplatform waar informatie van verschillende partners gedeeld kan worden, problemen opgelost worden en advies wordt gegeven over verschillende onderwerpen.

Het kenniscentrum kan onderzoek en ontwikkeling stimuleren, bijvoorbeeld door samenwerking met bedrijven of universiteiten die technische toepassingen ontwikkelen en gebruiken om te zien in hoeverre kennis, methode en technieken uitgewisseld en/of op andere manieren ingezet kunnen worden.

"Aandacht bij het grote publiek"

In een vervolgonderzoek kan worden toegewerkt naar een documentatiemethode voor born-digital kunstwerken als één van de mogelijke conserveringsmethoden dan wel als ondersteuning van andere conserveringsstrategieën.

In dit onderzoek worden bestaande documentatiemethodes geanalyseerd en aangepast, gedacht kan worden aan de Variable Media Questionnaire, Matters in Media en het Media Art Notation System.

Een nauwe samenwerking tussen collectiearchieven en documentatiearchieven is daarbij van belang. In dit kader willen SBMK, NIMk en DEN komend jaar voor musea en aanverwante instellingen een serie workshops ontwikkelen.

Opzetten van gezamenlijk (inter)nationaal onderzoeksproject met musea, organisaties en universiteiten naar conservering en documentatie van born-digital kunstwerken. Vergelijkend case-studie onderzoek zou moeten leiden tot het opstellen van (standaard) modulen. Tate en NIMk zijn hierover in gesprek. Dit (inter-)nationale project zou ook moeten kijken naar onderzoek naar alternatieve manieren van archivering en conservering.

Voorbeelden zoals gedecentraliseerd en gedistribueerd archiveren moeten onderzocht worden op de haalbaarheid voor born-digital kunstwerken. De ‘Digital Art Force’ (NIMk, DEN, Virtueel Platform en SBMK) kan een voorzet doen door afspraken te maken over aanpak en voorbeeldwerken.

Luna Maurer. De Zee naar Harderwijk, 2009. Bron: Vimeo Luna Maurer.

Beleid
Bewustzijn vergroten bij subsidiegevers, sponsoren en musea over de verantwoordelijkheid voor het toekomstige culturele erfgoed. Het beheer en behoud van born-digital kunstwerken vereist meer en vroegtijdiger aandacht dan gangbaar is bij traditionele kunstwerken.

De financieringsstrategie moet daarop worden aangepast en budgetten moeten anders ingericht worden: in het geval van born-digital kunstwerken is het aankoopbudget in veel gevallen veel lager dan het beheerbudget.

Naast bewustwording creëren bij subsidiënten, sponsoren, kunstenaars en museale veld is het ook nodig aandacht te vragen voor de problematiek bij het bredere publiek. Dit kan van groot belang zijn bij het waarborgen van de duurzame toegankelijkheid born-digital kunst.

In bijvoorbeeld gaming zorgt een groot gedeeld netwerk van gebruikers voor de instandhouding van veel games. Een eerste aanzet daarvoor kan de organisatie van een tentoonstelling zijn, bijvoorbeeld bij NIMk, waarbij het publiek kennis maakt met verschillende manieren van (zelf) documenteren.

N.B.
Voorbeeldcontracten, checklists, resultaten van onderzoek, etcetera moeten (online) toegankelijk zijn voor alle belanghebbenden. Tenslotte moet opgemerkt worden dat het onderscheid tussen kleine en grote instellingen en organisaties met en zonder een beheer- en behoudtaak groot is. Het is daarom van belang dat oplossingen en handvatten flexibel zijn en aangepast kunnen worden aan de lokale situatie.

Lees het volledige onderzoek op virtueelplatform.nl/born-digital-kunstwerken. Het Born Digital Research blog bevat nog meer informatie en links over het onderwerp.