Verslag van Upgrade! ''Thou Shall not upgrade without a serious reflection on the downgrade of the past"

Op 19 april werd in de Melkweg in Amsterdam de internationale ‘Upgrade!’ bijeenkomst gehouden, welke jaarlijks in een andere stad plaatsvindt. De Upgrade!, begonnen in 1999 in New York, is een internationaal netwerk van fora in het midden van open podia, presentatie van aanstormend talent en gecureerd programma op het gebied van digitale cultuur, kunst en technologie. In de editie in Amsterdam dit jaar was de stelling: 'geen upgrade zonder downgrade' het uitgangspunt. Conceptueel kunstenaar, initiator en strateeg van de ExtraFaculteit (xFac) Taco Stolk en de onafhankelijke design- en kunstcriticus, editorial designer Max Bruinsma en de performance kunstenaar Aart Muis gaven deze avond hun originele visies op de voortschrijdende technologisering en de armoede van het eenzijdige utopische voorwaartse denken.

Lucas Evers, programmamaker nieuwe media bij de Melkweg en host van de avond, schetste kort waarom ze het thema ‘upgrade’ tijdens deze avond onder de loep nemen. Met ‘upgrade’ wordt meestal technologische verbetering, vooruitgang en ontwikkeling bedoeld: alles moet sneller, beter, kleiner. Maar de technologische geschiedenis is er ook één van keuzes die bepaald worden door contextuele factoren. Wat laten we achterwege in onze huidige obsessie met upgraden en wat winnen we? Wat zijn de bredere culturele implicaties van het begrip ‘upgrade’ in onze informatiesamenleving? Wat betekent het voor de kunsten en design? Wat betekent het voor hoe we de wereld ervaren? Zijn er heilige huisjes waar we niet aan mogen komen: Gij zult niet 'upgraden' zonder 'downgrade'?

Art loves....

De eerste spreker Taco Stolk besprak het thema ‘upgrade’ aan de hand van een vijftien tal stellingen, die allen beginnen met ‘art loves...’. Kunst houdt van ethiek, maar bijvoorbeeld ook van ego. Zonder een eenduidige mening naar voren te schuiven, raakt hij zo aan de breedte van de implicaties van de wederzijdse beïnvloeding tussen kunst, wetenschap en technologie. In zijn werk is Stolk steeds op zoek naar de verbindingen tussen extreem conceptualisme en het structuralisme van de technologie. Hij vraagt zich bovendien af hoe de rol van de kunstenaar verandert in een culturele wereld die continue in beweging is door ontwikkelingen in technologie en wetenschap.

Wat Stolk hiermee duidelijk probeerde te maken is dat er vele dilemma’s in de kunsten aanwezig zijn, die vooralsnog een vrije upgrade verhinderen. Zijn verhaal en de vorm waarin hij het goot, namelijk Art loves…, kenmerken zijn visie ten aanzien van het thema upgrade. Hij ziet tal van mogelijkheden, maar ontkent de onmogelijkheden en obstructies evenmin.

'Art loves ethics' luidde een van Stolk's stellingen. Hij staat bekend om het willen benadrukken van de ethische kant van de technologische maatschappelijke ontwikkelingen. Zijn door de media naar voren geschoven virtuele gedachte experiment, ofwel de ontworpen brochure, waarin hij suggereerde de faculteit Genetisch Ontwerpen aan de KABK in 2003 op te willen richten, is een goed voorbeeld van de kwetsbare link tussen ethiek en technologische ontwikkelingen.

Ook 'art loves ego' was een opvallende stellingname, die in het licht van het individualisme en de nadruk op het belang van de originaliteit in de hedendaagse kunsten, zoals hij zelf aangaf, een kunstenaars onderzoek waard zal zijn.

De egostelling van de conceptueel kunstenaar kenschets tegelijkertijd de sfeer van de avond. Drie verschillende onderzoekende ego’s, die vanuit hun persoonlijke originele invalshoek hun visie geven op de eerder genoemde stelling dat er niet zinvol kan worden geüpgrade wanneer er niet eerst gedowngrade wordt. De erkenning van deze noodzakelijkheid van downgraden wordt door alle sprekers benadrukt. Bezinning op ons eigen culturele erfgoed is van belang om de belangrijke rol van de kunsten in de maatschappij te kunnen waarmaken. Tegelijkertijd werd duidelijk dat juist die individuele invalshoek tot eigenzinnige, originele standpunten leidt, wat de discussie op gang bracht aan het einde van de avond.

Upgraden = aanpassen

Max Bruinsma, die door Evers werd aangekondigd als design criticus en kritisch designer, bespreekt het thema upgrade vanuit het concept originaliteit. Originaliteit is volgens hem aan een upgrade toe. Hij stelt dat “originaliteit als concept te veel wordt gelimiteerd tot dingen en ideeën, die een te bepalen begin, een bron veronderstellen. Originaliteit zou vanuit die visie niet herhaald kunnen worden; originaliteit veronderstelt zo een eenmalige gebeurtenis te zijn. Maar het idee achter ‘upgraden’ is volgens hem juist dat je begint met iets dat er al is en dat je dit aanpast. Bruinsma liet zijn verhaal vergezellen door een serie eclectische designontwerpen, die in een ‘loop’ bleven doorlopen. Oude beelden en nieuwe upgrades van die beelden, zoals de vele versies van het Laatste Avondmaal, maar ook de Toren van Babylon.‘Upgraden’ staat voor Bruinsma dus gelijk aan aanpassen. Hij stelde dat “originaliteit een basis veronderstelt. Originaliteit staat niet op zichzelf, originaliteit moet niet worden bezien in het licht van de unieke, uit een vacuüm ontstaan idee, van een kunstenaar. Origineel kan en zal de invalshoek van de kunstenaar moeten zijn om de aandacht van zijn publiek te kunnen trekken. Originaliteit gaat van iets uit, veronderstelt een aanpassing onder druk, het hervormen van iets bestaands op een nieuwe, verfrissende en verrassende manier. De meest waardevolle originele creaties zijn, volgens Bruinsma, ideeën en concepten vanuit de actuele situatie zijn.

Hoewel het in onze huidige technologische samenleving een basis vereiste is, staat het idee van aanpassing tegenwoordig onder culturele, politieke en ideologische druk, stelt Bruinsma. "Meeveren met je tijd vanuit een gedeeld verleden is gevaarlijk; je bent voor of tegen ons. Het zoeken naar aansluiting is zoeken naar fouten in het originele systeem, terwijl we gewoon een nieuwe start zullen moeten maken." De retoriek van de revolutie klinkt in een dergelijk visie duidelijk door stelt hij. Dat veronderstelt dat je alles wat geweest is ofwel moet omarmen ofwel van moet willen verwijderen.

Upgrade Yourself

Ook Aart Muis, die zijn kloon-performance ‘Second Head’ gaf, upgrade in zekere zin zijn originele zelf. Zijn voorgeprogrammeerde ik-kloon, zijn ‘second head’ zoals hij het zelf noemde, is een experiment rond het idee van interactie en ‘multi-tasking’ tussen de kunstenaar en zijn publiek. Dit werk is een initiëring van zijn behoefte de technologie te gebruiken om meerdere taken tegelijk uit te voeren. Techniek ziet hij als verlengstuk van zijn eigen lichaam, waarmee hij meer controle over zijn eigen vermogens en hierover meer interactie met het publiek op gang wil brengen.

Je kunt zijn werk in die zin dan ook relateren aan de werken van renaissancistische kunstenaar onderzoekers, zoals Leonardo da Vinci en Brunelleschi. Hun empirische studies van de menselijke waarneming gebruikten zij juist om het experiment te kunnen aangaan met het verruimen van de grenzen van diezelfde menselijke waarnemingsvermogens. In de theorieën, voortkomend uit die empirische studies, benadrukten zij de dubbelzinnigheid van de menselijke waarneming. Enerzijds richtten zij zich op de externe technieken en gebruiken (zoals het perspectivisch tekenen op een 2-dimensionaal vlak) en anderzijds op de persoonlijke mogelijkheden van het eigen lichaam en zenuwstelsel van de beschouwer. Zij zagen de technieken toen nog als kunstmatig verlengstuk van hun natuurlijke lichamelijke vermogens.1

In de hedendaagse digitale media cultuur wordt de techniek echter niet langer alleen gebruikt als een instrument om onze alledaagse bestaan te verlichten ofwel als verlenging van het menselijke lichaam, maar is het ook een middel voor artistieke expressie van de hedendaagse kunstenaar. Het zijn middelen die dienen als externalisatie van de innerlijke mens in haar waarneming strategieën van de wereld om haar heen.2

Muis’ behoefte om zijn tweede hoofd te gebruiken voor een intensievere interactie met zijn publiek, sluit kortom aan bij het op individuele interactie en constructie georiënteerde gebruik van de technische media tegenwoordig. Onze waarneming van een kunstwerk is niet langer een eenrichtingsverkeer, van kunstwerk naar beschouwer, maar vraagt om actieve participatie van het publiek. Deze interactie is dan bedoeld om samen met de kunstenaars op zoek te gaan naar technische mogelijkheden in relatie tot de intrinsieke potentie van het menselijke lichaam.

Dat zijn werk in de initiëringsfase verkeert, zoals hij zelf sprekend aangeeft, bleek onder andere uit de vragen over de traagheid van de antwoorden van zijn kloon. Het werd direct duidelijk dat de vragen die het publiek stelde niet zo snel door zijn kloon konden worden beantwoord als wij in de snelle wereld van tegenwoordig gewoon zijn. Het deed je direct beseffen dat iedere technologisch verlenging een voorprogrammering van een downgradable origineel individu veronderstelt. Het publiek bleef dan ook vragen rondom de intentie van de kunstenaar en de relatie tussen hem en zijn kloon formuleren.

Ook werd duidelijk dat wanneer je een interactief werk maakt en presenteert, je aangeeft te veronderstellen dat een werk nooit af is voordat het dialogische verkeer over de achterliggende concepten op gang is gebracht. Ideeën en concepten werken door in de gedachten van je publiek, genereren feedback en kunnen zo leiden tot nieuwe kunstenaars experimenten. Een kunstwerk kent op die manier een open einde dat tot doel heeft zowel de kunstenaar als zijn publiek te inspireren in dit gedachte proces. De kunstenaar zelf alsook zijn publiek raken zo geïnspireerd en gestimuleerd.

Discussie

Tegen half elf, nadat we een virtuele interactie met de kloon van Aart Muis hadden ervaren, kwamen de eerste vragen en visies naar aanleiding van de drie prologen, zoals Evers ze betitelde, langzaam uit het publiek naar voren. Max Bruinsma die met zijn idee van originaliteit en de noodzaak dit concept te upgraden naar het idee van aanpassing veel vragen bleek te hebben opgeworpen, werd steeds weer uitgedaagd zijn stelling verder te beargumenteren. Een kunstenares in het publiek vroeg hem hoe hij het verband tussen intuïtieve ideeën ontwikkeling en eclecticisme beziet. Zij gaf aan haar werkproces altijd vanuit een persoonlijke ingeving aan te vangen en zich niet puur door het verleden te willen laten dicteren in haar ontwikkeling als autonoom kunstenaar.

Zowel Bruinsma als ook Stolk waren van mening dat je moet uitkijken met een dergelijke werkwijze, omdat je zo het risico loopt het verleden te herhalen in plaats van het verleden aan te passen aan de maatstaven en wensen van het heden. Volgens hen hebben wij het verleden nodig om vanuit de gedeelde kennis van het verleden elkaar te verrassen en inspireren in het heden.

De conclusie van de avond onder de sprekers was dat we niet zomaar onbezonnen moeten upgraden omdat dit zonde zou zijn in het licht van wat er al is bedacht, geschreven en ontworpen. Dit zou tot onoverdachte, het verleden herhalende, en misschien wel onwenselijke ontwikkelingen kunnen leiden. Volgens de sprekers is iets tegenwoordig origineel wanneer het enerzijds aansluit bij de cultuur uit het verleden en anderzijds wanneer je je publiek kan verrassen. Interactie met elkaar en het publiek en onderzoek naar mogelijke nieuwe strategieën ten aanzien van de relatie tussen kunst, techniek en wetenschap zijn in de overdenking van mogelijke toekomstige technische culturele concepten een belangrijke voorwaarde om dit proces van upgrading van hedendaagse originaliteit op gang te kunnen brengen.

Noten
1. Oliveira 2002: p.5 Of denk aan Vannevar Bush in zijn artikel "As we may think". He urges that men of science should then turn to the massive task of making more accessible our bewildering store of knowledge. For years inventions have extended man's physical powers rather than the powers of his mind.

2. Schwarz, M, "Cultuur als confrontatie". Digitale media in de technologische cultuur. Perspectieven voor kunst- en cultuurbeleid. In opdracht van de Staatssecretaris van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen F. van der Ploeg als voorbereiding op de cultuurnota 2001-2004. Den Haag 1999.p.8

Links
Upgrade: www.theupgrade.net/ upgrade.melkweg.nl/date-artist.html
M. Bruinsma: www.maxbruinsma.nl/
Taco Stolk : www.wlfr.nl/
Aart Muis : www.aartcore.com